Ίσως έχετε την αίσθηση ότι για να πετύχει ένας άνθρωπος στον επιχειρηματικό κόσμο ή σε ορισμένους κοινωνικούς κύκλους πρέπει να είναι πανούργος και χειριστικός. Η ποπ κουλτούρα, άλλωστε, εδώ και δεκαετίες έχει εξυμνήσει χαρακτήρες που απέκτησαν τεράστια δύναμη μέσα από καθαρά ιδιοτελείς κινήσεις.
Τους παρακολουθούμε σε σειρές και ταινίες γιατί είναι έντονοι, «γράφουν» στην οθόνη και δημιουργούν δράμα. Στην πραγματική ζωή, όμως, γνωρίζουμε καλά τι σημαίνει να έχεις να κάνεις με τέτοιους ανθρώπους. Οι λεγόμενες μακιαβελικές προσωπικότητες χαρακτηρίζονται από κυνισμό, εκμετάλλευση και διπροσωπία, καθώς επιδιώκουν τους στόχους τους χωρίς ιδιαίτερους ηθικούς φραγμούς.
Ίσως έχετε δει τέτοιους ανθρώπους να ανεβαίνουν γρήγορα στην ιεραρχία μιας εταιρείας ή να αποκτούν δύναμη σε πολιτικούς και κοινωνικούς κύκλους, ακόμη κι όταν όλοι γύρω τους γνωρίζουν ποιοι πραγματικά είναι.
«Βλέπουμε πολλούς μακιαβελικούς ανθρώπους σε ανώτερες διοικητικές θέσεις», είπε ο Oleg Petrenko, αναπληρωτής καθηγητής διοίκησης και διεθνών επιχειρήσεων στο Πανεπιστήμιο της Οκλαχόμα. Σε πρόσφατη μελέτη στο Journal of Applied Psychology, ο ίδιος και οι συνεργάτες του διαπίστωσαν ότι οι διευθύνοντες σύμβουλοι με μακιαβελικές τάσεις κερδίζουν περισσότερα χρήματα από άλλα κορυφαία στελέχη.
Εύλογα, λοιπόν, γεννιέται το ερώτημα. Πώς γίνεται αυτοί οι άνθρωποι να είναι τόσο επιτυχημένοι;
Το ίδιο ερώτημα απασχολεί εδώ και χρόνια και τους ερευνητές της ψυχολογίας και της διοίκησης. Η μελέτη του μακιαβελισμού, που γνώρισε άνθηση τις δεκαετίες του 1970 και του 1980, επανήλθε δυναμικά πριν από περίπου 20 χρόνια. Ερευνητές όπως ο Jason Dahling, καθηγητής οργανωσιακής ψυχολογίας στο College of New Jersey, είχαν την αίσθηση ότι πρόκειται για ένα χαρακτηριστικό με πραγματική σημασία.
«Έπεσα πάνω σε αυτό το γνώρισμα και σκέφτηκα ότι έχει ενδιαφέρον», είπε. Αρχικά, τον προσέλκυσε η αμφιλεγόμενη συμπεριφορά ανθρώπων που φτάνουν στην κορυφή. Στην πορεία, όμως, φάνηκε ότι οι μακιαβελικοί έχουν πολύ συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και δεν είναι ακριβώς αυτό που δείχνουν.
Ο μύθος της «κυνικής ιδιοφυΐας»
Βασικό στοιχείο του μακιαβελισμού είναι ο κυνισμός. Η πεποίθηση ότι οι άνθρωποι κινούνται αποκλειστικά από προσωπικό συμφέρον και δεν αξίζουν εμπιστοσύνη. Αυτή η δυσπιστία δημιουργεί ένα αίσθημα διαρκούς απειλής και διευκολύνει ανήθικες συμπεριφορές, όπως η παραβίαση κανόνων ή η διάδοση φημών, με στόχο την ανέλιξη.
«Δεν αισθάνονται υποχρεωμένοι να ακολουθούν κοινωνικούς ή ηθικούς κανόνες, γιατί πιστεύουν ότι αν συμπεριφερθούν προβλέψιμα, οι άλλοι θα τους εκμεταλλευτούν», εξήγησε ο Dahling.
Σε πολλούς, αυτή η κυνική στάση μοιάζει ελκυστική. Συχνά εκλαμβάνεται ως ένδειξη εξυπνάδας ή χαρισματικότητας.
Το φαινόμενο αυτό είναι γνωστό ως «ψευδαίσθηση της κυνικής ιδιοφυΐας». Όπως επισημαίνει ο Dahling, ο κυνισμός δεν ισοδυναμεί με ευφυΐα. Μελέτες σε περίπου 200.000 άτομα από 30 χώρες έδειξαν ότι οι κυνικοί άνθρωποι έχουν χαμηλότερες επιδόσεις σε τεστ γνωστικών και ακαδημαϊκών δεξιοτήτων σε σύγκριση με πιο έμπιστα άτομα. Φαίνεται μάλιστα ότι οι ίδιοι γνωρίζουν πως δεν είναι τόσο έξυπνοι όσο δείχνουν και χρησιμοποιούν τον μακιαβελισμό ως αντιστάθμισμα.
Ο κυνισμός συχνά εκλαμβάνεται ως σημάδι εμπειρίας ή σοφίας. Από εξελικτική σκοπιά, η αυτοπροστασία μπορεί να φαίνεται πλεονέκτημα. Παράλληλα, η κουλτούρα, από την αρχαία φιλοσοφία έως τις σύγχρονες τηλεοπτικές σειρές, παρουσιάζει συχνά τους μακιαβελικούς ως ευφυείς και στρατηγικούς. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι η Σέρσεϊ Λάνιστερ στο Game of Thrones και ο Γουόλτερ Γουάιτ στο Breaking Bad.
Στην πράξη, οι μακιαβελικοί άνθρωποι είναι καλοί στο «παιχνίδι» της επιρροής. Αυτό τους βοηθά στις διαπραγματεύσεις και στο να πείθουν άλλους να λειτουργούν προς όφελός τους.
«Η ικανότητα να επηρεάζουν ανθρώπους και να κερδίζουν σε αυτές τις αλληλεπιδράσεις, τις οποίες συχνά βλέπουν σαν παιχνίδι, αποτελεί πραγματικό τους πλεονέκτημα», είπε ο Petrenko.
Παρότι δεν εμπιστεύονται τους άλλους, εκμεταλλεύονται τη δική σας εμπιστοσύνη για να σας χειριστούν.
Η εμπιστοσύνη σας είναι το πλεονέκτημά τους
«Οι άνθρωποι έχουν εκ φύσεως μια στάση εμπιστοσύνης, κάτι που είναι απαραίτητο για τη λειτουργία της κοινωνίας», εξήγησε ο Daniel Jones, αναπληρωτής καθηγητής διοίκησης στο Πανεπιστήμιο της Νεβάδα στο Ρίνο. «Τη λέμε θεωρία της προεπιλεγμένης αλήθειας».
Οι μακιαβελικές προσωπικότητες εκμεταλλεύονται αυτή την τάση. Δεν εμπιστεύονται, αλλά καλλιεργούν την εμπιστοσύνη στους άλλους, μιμούμενοι την ειλικρίνεια. Κάνουν τους ανθρώπους να ανοιχτούν, χωρίς όμως να ανταποδίδουν ουσιαστικά.
Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης διευκολύνουν ακόμη περισσότερο αυτή τη στρατηγική, επιτρέποντας την προσεκτική διαχείριση της εικόνας τους. Όπως σημείωσε ο Jones, η ύπαρξη μιας δημόσιας και μιας ιδιωτικής περσόνας τους δίνει επιπλέον εργαλεία χειραγώγησης.
Αρχικά, οι μακιαβελικοί συχνά φαίνονται σίγουροι, χαρισματικοί και δυναμικοί. Με τον χρόνο, όμως, αυτή η εικόνα αρχίζει να ραγίζει. Όσο περισσότερο τους γνωρίζει κανείς, τόσο πιο δύσκολο γίνεται να διατηρηθεί η εικόνα.
Η γρήγορη ανέλιξη είναι συχνότερη όταν αλλάζουν συχνά περιβάλλον, κάθε 6 έως 18 μήνες, χωρίς να αντιμετωπίζουν τις συνέπειες των πράξεών τους. Όμως, όπως τονίζει ο Dahling, όσο ανεβαίνουν, τόσο περισσότεροι άνθρωποι εύχονται να πέσουν, γιατί δεν έχουν χτίσει καμία ουσιαστική σχέση εμπιστοσύνης.
Οι μακιαβελικοί που φτάνουν πιο ψηλά είναι εκείνοι που καταφέρνουν να καλλιεργήσουν πολιτικές δεξιότητες και θετική φήμη. Σύμφωνα με τον Gerhard Blickle από το Πανεπιστήμιο της Βόννης, το κλειδί είναι να φαίνονται γνήσιοι και ειλικρινείς.
«Η τέλεια μακιαβελική προσωπικότητα δείχνει ειλικρινής και εμπνέει εμπιστοσύνη», είπε.
Τι συμβαίνει όταν οι μακιαβελικοί γίνονται ηγέτες
Παρότι συχνά εκπέμπουν εικόνα εξυπνάδας και δύναμης, οι μακιαβελικοί ηγέτες σπάνια είναι καλοί προϊστάμενοι. Έρευνες δείχνουν ότι ο μακιαβελισμός συνδέεται με χαμηλότερη αποτελεσματικότητα τόσο σε αντικειμενικά όσο και σε υποκειμενικά κριτήρια απόδοσης.
Οι δεξιότητες που τους βοήθησαν να φτάσουν ψηλά δεν μεταφράζονται πάντα σε ικανότητα διοίκησης. Υπό πίεση ή αβεβαιότητα, τείνουν να υπερχρησιμοποιούν αυτές τις στρατηγικές.
Ευδοκιμούν κυρίως σε περιβάλλοντα με ασαφείς κανόνες, χαλαρή εποπτεία και έμφαση αποκλειστικά στο αποτέλεσμα. Όταν η διαδικασία και η συμπεριφορά δεν μετρούν, ο μακιαβελισμός βρίσκει χώρο να αναπτυχθεί.
Τα κοινωνικά πρότυπα φύλου παίζουν επίσης ρόλο. Αν και άνδρες και γυναίκες μπορεί να είναι εξίσου φιλόδοξοι, οι γυναίκες τιμωρούνται πιο αυστηρά όταν εκδηλώνουν επιθετική ή ιδιοτελή συμπεριφορά.
Και τελικά, ο μακιαβελισμός έχει κόστος και για την υγεία. Υψηλότερα επίπεδα στρες, χειρότερη ψυχική υγεία, αλλά και αυξημένος κίνδυνος για παχυσαρκία, καρδιαγγειακά νοσήματα, άνοια και πρόωρη θνησιμότητα. Παράλληλα, διαλύει τις κοινωνικές σχέσεις.
«Δεν πρόκειται για ευτυχισμένους ή ισορροπημένους ανθρώπους», σημείωσε ο Dahling.
Πώς διαμορφώνεται ο μακιαβελισμός
Οι έρευνες δείχνουν ότι ο μακιαβελισμός προκύπτει από συνδυασμό γενετικών παραγόντων και αρνητικών εμπειριών ζωής.
Ο ίδιος ο Μακιαβέλι έζησε σε μια εποχή πολιτικής αστάθειας, βίας και προδοσίας. Τέτοιες συνθήκες ενισχύουν την πεποίθηση ότι δεν μπορείς να εμπιστευτείς κανέναν.
Στη σύγχρονη κοινωνία, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, οι συνεχείς συγκρίσεις και ο έντονος ανταγωνισμός ενδέχεται να καλλιεργούν πιο κυνικές και σκληρές στάσεις, ακόμη και από την παιδική ηλικία.
Όταν δεν υπάρχουν συνέπειες και η ανταμοιβή φαίνεται μεγαλύτερη από το ρίσκο, οι μακιαβελικές συμπεριφορές ενισχύονται.
Μπορούν οι μακιαβελικοί να κάνουν καλές πράξεις;
Ναι, υπό προϋποθέσεις. Ιστορικά παραδείγματα, όπως ο Φράνκλιν Ρούζβελτ, δείχνουν ότι μακιαβελικές δεξιότητες μπορούν να χρησιμοποιηθούν για συλλογικό όφελος, όταν οι προσωπικοί στόχοι ευθυγραμμίζονται με το δημόσιο συμφέρον.
Το πρόβλημα ξεκινά όταν αυτά τα δύο συγκρούονται. Τότε, όπως προειδοποιεί ο Jones, η συμφωνία έχει κόστος και αργά ή γρήγορα επιστρέφει.
Ο Petrenko, που αναγνωρίζει μακιαβελικές τάσεις και στον εαυτό του, εργάζεται με στελέχη ώστε να αξιοποιούν αυτές τις δεξιότητες χωρίς να προκαλούν ζημιά. Όπως είπε, οι άνθρωποι που λαμβάνουν αποφάσεις διαμορφώνουν την κοινωνία μας και συχνά δεν κατανοούμε πόσο βαθιά η ψυχολογία τους επηρεάζει όλους μας.
