Μπορείτε πραγματικά να καταλάβετε πότε κάποιος σας λέει ψέματα; Παρότι πολλοί πιστεύουν ότι διαθέτουν αυτό το «ένστικτο», τα επιστημονικά δεδομένα δείχνουν κάτι διαφορετικό, σύμφωνα με τους ψυχολόγους. Στην πράξη, η ικανότητα να εντοπίζουμε το ψέμα φαίνεται να εξαρτάται περισσότερο από το πόσο κακός είναι κάποιος στο να λέει ψέματα, παρά από το πόσο ικανός είναι ο συνομιλητής του να τα αναγνωρίζει.
Υπάρχουν ψέματα που λειτουργούν ως κοινωνικό «λιπαντικό», όπως το να πείτε σε κάποιον ότι σας αρέσει το ντύσιμό του ή το νέο του κούρεμα. Αυτά βοηθούν στη διατήρηση της αρμονίας και στη δημιουργία πιο θετικών διαπροσωπικών σχέσεων. Υπάρχουν όμως και ψέματα που είναι σαφώς πιο επιβλαβή και μπορούν να έχουν σοβαρές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία και τη συνολική ευεξία.
Πόσο συχνά λένε οι άνθρωποι ψέματα;
Το ψέμα και η εξαπάτηση αποτελούν συνηθισμένες ανθρώπινες συμπεριφορές. Παρ’ όλα αυτά, μέχρι πρόσφατα υπήρχε περιορισμένη επιστημονική έρευνα για το πόσο συχνά λένε οι άνθρωποι ψέματα και πόσο καλά μπορούν να τα εντοπίζουν.
Σύμφωνα με έρευνες, περίπου οι μισές περιπτώσεις εξαπάτησης αποδίδονται σε μόλις 5% των συμμετεχόντων. Τα ευρήματα δείχνουν ότι, παρότι τα ποσοστά διαφέρουν, υπάρχει πιθανότατα μια μικρή ομάδα ανθρώπων που λέει ψέματα πολύ συχνά.
Οι περισσότεροι άνθρωποι λένε ψέματα κατά καιρούς. Κάποια από αυτά είναι «αθώα ψέματα», που στοχεύουν στην προστασία των συναισθημάτων των άλλων («Ναι, αυτό το κούρεμα σου ταιριάζει πάρα πολύ»). Σε άλλες περιπτώσεις, όμως, τα ψέματα είναι πολύ πιο σοβαρά, όπως η ψευδής δήλωση σε ένα βιογραφικό, ή ακόμη και σκοτεινά, όπως η συγκάλυψη ενός εγκλήματος.
Στην πράξη, όλοι λέμε ψέματα κάποια στιγμή. Ωστόσο, ένα μικρό ποσοστό ανθρώπων λέει τη μεγάλη πλειονότητα των ψεμάτων και πολλοί από αυτούς είναι ιδιαίτερα επιδέξιοι, κάτι που κάνει τον εντοπισμό του ψεύδους ακόμη πιο δύσκολο.
Σημάδια ότι κάποιος μπορεί να λέει ψέματα
Δεν υπάρχει κάποιο απόλυτο, αλάνθαστο σημάδι που να αποκαλύπτει με βεβαιότητα ότι κάποιος λέει ψέματα. Υπάρχουν όμως ορισμένες ενδείξεις που μπορεί να λειτουργήσουν ως «καμπανάκια», όπως:
- Ασαφείς απαντήσεις και έλλειψη λεπτομερειών
- Επανάληψη της ερώτησης πριν δοθεί απάντηση
- Συνεχής επανάληψη της ίδιας ιστορίας
- Ομιλία με κομμένες ή ημιτελείς προτάσεις
- Αφήγηση των γεγονότων με αυστηρά χρονολογική σειρά
- Ύφος που θυμίζει αποστηθισμένο ή προσχεδιασμένο λόγο
- Αδυναμία παροχής συγκεκριμένων λεπτομερειών όταν η ιστορία αμφισβητείται
- Αποφυγή μιας ξεκάθαρης απάντησης σε μια απλή ερώτηση ναι ή όχι
- Συμπεριφορές αυτοκαλλωπισμού, όπως το παίξιμο με τα μαλλιά ή το άγγιγμα των χειλιών
- Σωματικές αντιδράσεις που σχετίζονται με την αντίδραση μάχης ή φυγής, όπως έντονη εφίδρωση, μυϊκή ένταση, ανησυχία και νευρικές κινήσεις
- Ακόμη και αυτά τα σημάδια, όμως, δεν αποτελούν από μόνα τους αξιόπιστη απόδειξη ψεύδους.
Πώς μπορείτε να καταλάβετε αν κάποιος λέει ψέματα;
Γλώσσα του σώματος
Όταν προσπαθούμε να εντοπίσουμε το ψέμα, συχνά εστιάζουμε στη γλώσσα του σώματος, δηλαδή σε μικρές σωματικές ή συμπεριφορικές ενδείξεις που θεωρείται ότι αποκαλύπτουν εξαπάτηση. Κινήσεις όπως το σήκωμα των ώμων, η έλλειψη εκφραστικότητας, η «χαλαρή» στάση σώματος ή συμπεριφορές αυτοκαλλωπισμού συχνά θεωρούνται ύποπτες.
Ωστόσο, η έρευνα δείχνει ότι πολλές από αυτές τις συμπεριφορές δεν συνδέονται απαραίτητα με το ψέμα.
Ο ψυχολόγος Howard Ehrlichman, που μελετά τις κινήσεις των ματιών από τη δεκαετία του 1970, διαπίστωσε ότι δεν αποτελούν ένδειξη ψεύδους. Αντίθετα, η μετακίνηση του βλέμματος συνδέεται με τη σκέψη και την ανάσυρση πληροφοριών από τη μακροπρόθεσμη μνήμη. Πιο πρόσφατες μελέτες επιβεβαίωσαν ότι οι κινήσεις των ματιών σχετίζονται με τη γνωστική δραστηριότητα.
Άλλες έρευνες έδειξαν ότι, παρότι ορισμένα μεμονωμένα σήματα μπορεί να βοηθούν, κάποια από τα πιο διαδεδομένα «σημάδια ψεύδους», όπως οι κινήσεις των ματιών, είναι στην πραγματικότητα από τους χειρότερους δείκτες.
Το συμπέρασμα είναι ότι η γλώσσα του σώματος μπορεί να προσφέρει ενδείξεις, αλλά δεν πρέπει να εξετάζεται απομονωμένα.
Φωνητικά χαρακτηριστικά
Η αβέβαιη ή διστακτική ομιλία μπορεί να εκληφθεί ως ένδειξη δυσφορίας ή ενοχής. Όταν κάποιος φαίνεται ανασφαλής, είναι πιο πιθανό να θεωρηθεί ότι λέει ψέματα.
Μια μελέτη έδειξε ότι όσοι λένε ψέματα συχνά αποφεύγουν τα σημάδια που οι άλλοι συνδέουν με το ψέμα, ακριβώς επειδή προσαρμόζουν τη συμπεριφορά τους στις προσδοκίες του συνομιλητή τους, ώστε να μην αποκαλυφθούν.
Άλλες έρευνες δείχνουν ότι τα λεκτικά στοιχεία μπορεί να είναι πιο αξιόπιστα από τον τόνο της φωνής, καθώς εστιάζουν περισσότερο στο περιεχόμενο όσων λέγονται.
Γλωσσικές ενδείξεις
Όσοι λένε ψέματα τείνουν να παραλείπουν κρίσιμες λεπτομέρειες. Με αυτόν τον τρόπο μειώνουν τον κίνδυνο να αποκαλυφθούν μέσα από αντιφάσεις σε δευτερεύοντα στοιχεία της ιστορίας.
Οι ερευνητές έχουν αξιοποιήσει την έννοια του γνωστικού φορτίου για την ανίχνευση ψεύδους. Σε μελέτες όπου ζητήθηκε από τους συμμετέχοντες να αφηγηθούν γεγονότα με αντίστροφη σειρά, η αυξημένη νοητική δυσκολία έκανε πιο εμφανή τα λεκτικά και μη λεκτικά σημάδια.
Το ψέμα απαιτεί μεγαλύτερη γνωστική προσπάθεια από την αλήθεια. Η προσθήκη επιπλέον νοητικών απαιτήσεων το καθιστά ακόμη πιο δύσκολο.
Η διατήρηση ενός ψεύδους απαιτεί μνήμη, ψυχολογική ευελιξία, συνεχή παρακολούθηση των αντιδράσεων των άλλων και έντονη συγκέντρωση. Όλα αυτά καθιστούν το ψέμα ψυχικά εξαντλητικό.
Ορισμένοι ειδικοί επισημαίνουν ότι η υπερβολική προσκόλληση σε συγκεκριμένα σημάδια μπορεί τελικά να δυσκολέψει τον εντοπισμό του ψεύδους.
Οι άνθρωποι δεν είναι καλοί στο να εντοπίζουν ψέματα
Τα δεδομένα δείχνουν ότι οι άνθρωποι είναι γενικά κακοί στο να αναγνωρίζουν το ψέμα. Σε εργαστηριακές συνθήκες, η ακρίβεια φτάνει μόλις το 54%, ποσοστό ελάχιστα υψηλότερο από την τυχαία επιλογή.
Η εκπαίδευση μπορεί να βελτιώσει την απόδοση έως περίπου το 70%, όμως απέχει πολύ από το να είναι αλάνθαστη.
