Η καθημερινότητα ενός ανθρώπου επηρεάζεται διαρκώς από τη συνειδητή εμπειρία. Κάποιες φορές είναι ευχάριστη, ενώ άλλες φορές είναι δυσάρεστη ή και επώδυνη. Σε κάθε περίπτωση, το εύλογο ερώτημα είναι γιατί οι ζωντανοί οργανισμοί εξελίχθηκαν ώστε να βιώνουν όχι μόνο την ευχαρίστηση, αλλά και τον πόνο ή ακόμη και την έντονη οδύνη.
Σε μια νέα μελέτη που δημοσίευσαν στο επιστημονικό περιοδικό Royal Society Publishing , ο Albert Newen και ο Carlos Montemayor περιέγραψαν τη συνείδηση ως ένα φαινόμενο με 3 διακριτές μορφές, καθεμία με διαφορετική λειτουργία:
1. βασική διέγερση
2. γενική εγρήγορση
3. αναστοχαστική αυτοσυνείδηση
Σύμφωνα με τον Newen, η βασική διέγερση εμφανίστηκε πρώτη στην εξελικτική πορεία. Όπως εξήγησε, «εξελικτικά, η βασική διέγερση αναπτύχθηκε πρώτη, με βασικό ρόλο να θέτει το σώμα σε κατάσταση συναγερμού σε απειλητικές για τη ζωή καταστάσεις, ώστε ο οργανισμός να μπορεί να επιβιώσει». Σε αυτό το στάδιο, ο πόνος είναι καθοριστικός. «Ο πόνος αποτελεί ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό σήμα που δείχνει ότι το σώμα έχει υποστεί βλάβη και ότι απειλείται η επιβίωση. Συχνά ενεργοποιεί άμεσες αντιδράσεις, όπως η φυγή ή η ακινητοποίηση».
Πώς εξελίχθηκαν η προσοχή και η μάθηση
Ένα επόμενο εξελικτικό βήμα ήταν η γενική εγρήγορση. Αυτή η μορφή συνείδησης επιτρέπει στο άτομο να εστιάζει σε ένα κρίσιμο ερέθισμα και να αγνοεί τα υπόλοιπα. Για παράδειγμα, αν κάποιος σας μιλά και ξαφνικά αντιληφθείτε καπνό, η προσοχή σας μεταφέρεται αμέσως εκεί, καθώς προσπαθείτε να εντοπίσετε την πηγή του. Όπως ανέφερε ο Carlos Montemayor, «αυτό επιτρέπει τη μάθηση νέων συσχετισμών, αρχικά του απλού αιτιώδους συσχετισμού ότι ο καπνός προέρχεται από φωτιά και δείχνει πού βρίσκεται. Η στοχευμένη εγρήγορση, όμως, μας βοηθά και στην αναγνώριση πιο σύνθετων, ακόμη και επιστημονικών, συσχετισμών».
Αυτοσυνείδηση και κοινωνική ζωή
Οι άνθρωποι και ορισμένα άλλα ζώα ανέπτυξαν μια ακόμη πιο σύνθετη μορφή συνείδησης, την αναστοχαστική αυτοσυνείδηση. Στην πιο εξελιγμένη της εκδοχή, αυτή η ικανότητα επιτρέπει να σκέφτεστε τον εαυτό σας, να ανακαλείτε το παρελθόν και να προβλέπετε το μέλλον. Παράλληλα, καθιστά δυνατή τη δημιουργία μιας εσωτερικής εικόνας του εαυτού, η οποία επηρεάζει αποφάσεις και σχεδιασμούς.
Ο Newen σημείωσε ότι «η αναστοχαστική συνείδηση, στις απλούστερες μορφές της, εξελίχθηκε παράλληλα με τις δύο βασικές μορφές συνείδησης. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η συνειδητή εμπειρία δεν αφορά την αντίληψη του περιβάλλοντος, αλλά την επίγνωση πτυχών του ίδιου του εαυτού». Σε αυτές περιλαμβάνονται οι σωματικές καταστάσεις, οι αισθήσεις, οι σκέψεις και οι πράξεις.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αναστοχαστικής συνείδησης είναι η αναγνώριση του εαυτού στον καθρέφτη. Τα παιδιά συνήθως αποκτούν αυτή την ικανότητα γύρω στους 18 μήνες ζωής. Έχει παρατηρηθεί και σε ορισμένα ζώα, όπως οι χιμπατζήδες, τα δελφίνια και οι κίσσες. Σε πιο πρακτικό επίπεδο, η αναστοχαστική συνείδηση διευκολύνει την κοινωνική ένταξη και τον συντονισμό με τους άλλους, στοιχεία απαραίτητα για τη ζωή σε ομάδες.
