Ο διατροφικός περιορισμός (Diet Restriction) - όπως ο περιορισμός θερμίδων (calorie restriction), η διαλειμματική νηστεία, η κετογονική δίαιτα και η μεσογειακού τύπου διατροφή - αποτελεί μια πολλά υποσχόμενη μη φαρμακευτική στρατηγική για την επιβράδυνση της νόσου Αλτσχάιμερ. Η νόσος Αλτσχάιμερ χαρακτηρίζεται από πλάκες αμυλοειδούς-β έξω από τους νευρώνες και δεμάτια ταυ μέσα σε αυτούς, ενώ τα υπάρχοντα φάρμακα προσφέρουν μόνο μέτρια και βραχύχρονη ανακούφιση.

«Μελέτες σε ζώα δείχνουν ότι ο διατροφικός περιορισμός μπορεί να μειώσει τις εναποθέσεις αμυλοειδούς-β, να απαλύνει τη φλεγμονή και το οξειδωτικό στρες στον εγκέφαλο, να ενισχύσει την κυτταρική «καθαριότητα» (αυτοφαγία) και να υποστηρίξει τη νευρογένεση. Μικρές κλινικές δοκιμές σε ανθρώπους αναφέρουν βελτίωση του μεταβολισμού, της γνωστικής λειτουργίας και της ποιότητας ζωής σε ηλικιωμένους, αν και οι μελέτες σε ασθενείς με επιβεβαιωμένη νόσο Αλτσχάιμερ είναι περιορισμένες» εξηγεί η Δήμητρα Ευθυμιοπούλου Διαιτολόγος-Διατροφολόγος και συνεχίζει:

«Πιθανοί μηχανισμοί δράσης περιλαμβάνουν τη μετατόπιση της εγκεφαλικής ενέργειας από τη γλυκόζη προς τα κετονικά σώματα, την αύξηση της δραστηριότητας του ενζύμου που διασπά το αμυλοειδές-β (insulin-degrading enzyme), την καταστολή της φλεγμονής, την ενεργοποίηση των μονοπατιών απομάκρυνσης συσσωρευμένων πρωτεϊνών και την ευεργετική μεταβολή της εντερικής μικροχλωρίδας. Ο διατροφικός περιορισμός φαίνεται υποσχόμενος, αλλά απαιτούνται εξατομικευμένα πρωτόκολλα και εκτενείς κλινικές μελέτες για την αξιολόγηση των οφελών έναντι των κινδύνων, όπως ο υποσιτισμός σε ηλικιωμένους ασθενείς με νόσο Αλτσχάιμερ».

Υφιστάμενες θεραπείες για την νόσο Αλτσχάιμερ και γιατί ο διατροφικός περιορισμός;

◦ Τα διαθέσιμα φάρμακα (αναστολείς χολινεστεράσης και αποκλειστής NMDA) ανακουφίζουν τα συμπτώματα αλλά δεν σταματούν την εξέλιξη νόσου Αλτσχάιμερ και συχνά προκαλούν παρενέργειες.

◦ Οι νέες θεραπείες με αντισώματα (lecanemab, donanemab) στοχεύουν το αμυλοειδές-β και τα νημάτια tau, αλλά μπορεί να προκαλέσουν οίδημα ή αιμορραγία στον εγκέφαλο.

◦ Οι αλλαγές στον τρόπο ζωής, ιδιαίτερα η διατροφή, γίνονται πιο ανεκτές από πολλούς ασθενείς και μπορούν να στοχεύσουν πολλαπλά παθοφυσιολογικά μονοπάτια, καθιστώντας τον διατροφικό περιορισμό ελκυστικό συμπλήρωμα ή εναλλακτική.

Περιορισμός θερμίδων: Δράση, ενδείξεις και περιορισμοί

◦ Πρωτόκολλο & πειραματικά προκλινικά στοιχεία: Μείωση θερμίδων κατά 20–30% (χωρίς ελλείψεις σε θρεπτικά συστατικά) ή αραίωση θερμίδων (μείωση θερμίδων χωρίς μείωση της ποσότητας του φαγητού) σε μοντέλα ποντικών μειώνει την εναπόθεση αμυλοειδούς-β, βελτιώνει τη μνήμη και αυξάνει τη νευρογένεση και την αυτοφαγία (μηχανισμός απομάκρυνσης κυτταρικών συστατικών που έχουν υποστεί βλάβη).

◦ Μηχανισμοί: Η μείωση γλυκόζης και ινσουλίνης ενισχύει το ένζυμο που διασπά το αμυλοειδές-β. Η ενεργοποίηση του αισθητήρα ενέργειας και μεταβολικού διακόπτη AMPK προωθεί την αυτοφαγία των κατεστραμμένων πρωτεϊνών. Ο βραδύτερος μεταβολισμός μειώνει τις ενεργές μορφές οξυγόνου και αυξάνει αντιοξειδωτικά.

◦ Κλινικές Παρατηρήσεις: Όμως, σε ηλικιωμένους ασθενείς με νόσο Αλτσχάιμερ, ο μακροχρόνιος περιορισμός θερμίδων μπορεί να προκαλέσει υποσιτισμό και εξασθένιση του ανοσοποιητικού. Η μελέτη CALERIE σε ενήλικες χωρίς τη νόσο Αλτσχάιμερ έδειξε βελτίωση της γνωστικής λειτουργίας, αλλά αντίστοιχες μελέτες σε ασθενείς με νόσο Αλτσχάιμερ λείπουν.

Διαλειμματική νηστεία: Η σημασία του χρόνου πέραν των θερμίδων

◦ Μορφές & πειραματικά αποτελέσματα: Η διαλειμματική νηστεία περιλαμβάνει εναλλασσόμενη νηστεία μέρα παρά μέρα, το σχήμα 5:2, περιορισμό χρονικού παραθύρου σίτισης (time-restricted feeding) και δίαιτες που μιμούνται τη νηστεία. Σε μοντέλα νόσου Αλτσχάιμερ, η διαλειμματική νηστεία βελτιώνει τη γνωστική λειτουργία, μειώνει Aβ και tau και ενισχύει τις συνάψεις. O χρονικός περιορισμός σίτισης επαναρυθμίζει επίσης τον ύπνο, διευκολύνοντας την απομάκρυνση του αμυλοειδούς-β.

◦ Μεταβολική «Μετάβαση γλυκόζης–κετονών»: Η παρατεταμένη νηστεία καταναλώνει τη γλυκόζη και ο εγκέφαλος χρησιμοποιεί κετόνες (π.χ. β-υδροξυβουτυρικό) που παράγουν λιγότερες ενεργές μορφές οξυγόνου. Η πείνα ενεργοποιεί σήματα στρες, αυξάνοντας το νευροτροφικό παράγοντα BDNF για προστασία των συνάψεων.

◦ Προκλήσεις σε Ανθρώπους: Σε πρώιμη φάση μπορεί να προκαλέσει πείνα και ευερεθιστότητα. Μικρές μελέτες σε άτομα με ήπια γνωστική εξασθένηση ή νόσο Αλτσχάιμερ δείχνουν βελτίωση της εκτελεστικής λειτουργίας και μείωση δεικτών οξειδωτικού στρες, αλλά απαιτούνται μεγαλύτερες, μακροχρόνιες δοκιμές.

Κετογονική δίαιτα: Ο μεταβολικός δίδυμος της νηστείας

◦ Ομοιότητα με διαλειμματική νηστεία: Η πολύ χαμηλή πρόσληψη υδατανθράκων και υψηλή πρόσληψη λιπαρών μέσω της κετογονικής δίαιτας διεγείρει την παραγωγή κετονών όπως η νηστεία, αλλά επιτρέπει τακτικά γεύματα. Σε μοντέλα νόσου Αλτσχάιμερ, η κετογονική δίαιτα αυξάνει τις κετόνες, την παραγωγή ATP και μειώνει το αμυλοειδές-β και την tau.

◦ Μιτοχονδριακά & οξειδωτικά οφέλη: Η κετογονική δίαιτα μειώνει τις ενεργές μορφές οξυγόνου που παράγονται στα μιτοχόνδρια και βελτιώνει την λειτουργία τους. Μικρής διάρκειας μελέτες (6–12 εβδομάδες) σε ασθενείς νόσο Αλτσχάιμερ αναφέρουν βελτιωμένη καθημερινή λειτουργικότητα και ποιότητα ζωής.

◦ Προβλήματα συμμόρφωσης: Οι αυστηρές αναλογίες λιπών/υδατανθράκων είναι δύσκολες στη διατήρηση, ειδικά για όσους συνήθισαν σε φυτοφαγικές διατροφές. Οι αλλαγές στην όρεξη μπορεί να συνεπάγονται κίνδυνο υποσιτισμού, καθιστώντας απαραίτητη την στενή παρακολούθηση.

Μεσογειακού τύπου δίαιτες: Ποικιλία θρεπτικών συστατικών

Οι δίαιτες αυτές περιλαμβάνουν Μεσογειακή διατροφή, διαιτητικές προσεγγίσεις για την αντιμετώπιση της υπέρτασης (Dietary Approaches to Stop Hypertension -DASH) και Μεσογειακή παρέμβαση DASH για τη καθυστέρηση νευροεκφυλισμού (Mediterranean-DASH Intervention for Neurodegenerative Delay -MIND).

◦ MeDi, DASH, MIND: Δίνουν έμφαση σε φρούτα, λαχανικά, δημητριακά ολικής αλέσεως, άπαχες πρωτεΐνες και υγιή λιπαρά, παρέχοντας αντιοξειδωτικά, ω-3 λιπαρά οξέα και πολυφαινόλες. Παρατηρητικές και παρεμβατικές μελέτες συσχετίζουν αυτές τις δίαιτες με μειωμένο κίνδυνο νόσου Αλτσχάιμερ, επιβράδυνση της γνωστικής πτώσης και βελτιωμένο αγγειακό και ινσουλινοεξαρτώμενο προφίλ.

◦ Βιοδείκτες & απεικόνιση: Ελεγχόμενες δοκιμές δείχνουν μείωση εναπόθεσης του αμυλοειδούς-β, διατήρηση του όγκου ιπποκάμπου (περιοχή του εγκεφάλου που εμπλέκεται στην μνήμη) και χαμηλότερη αρτηριακή πίεση, ενώ τα αποτελέσματα για την tau είναι μικτά. Ένα τριετές πρωτόκολλο MIND με ήπιο περιορισμό θερμίδων έφερε μέτριες γνωστικές βελτιώσεις.

Μηχανισμοί δράσης του διατροφικού περιορισμού

◦ Μεταβολική ισορροπία: Ο διατροφικός περιορισμός ενισχύει τη χρήση κετονών και την ευαισθησία στην ινσουλίνη, αντισταθμίζοντας τα χαρακτηριστικά «τύπου 3 διαβήτη» της νόσου Αλτσχάιμερ.

◦ Καταστολή φλεγμονής: Ο διατροφικός περιορισμός μειώνει τη φλεγμονή.

◦ Ενίσχυση αυτοφαγίας: Ενεργοποιεί την αυτοφαγία και μέσω αυτής διευκολύνεται η απομάκρυνση συσσωρευμένων πρωτεϊνών.

◦ Αντιμετώπιση οξειδωτικού στρες: Ο διατροφικός περιορισμός μειώνει τις ενεργές μορφές οξυγόνου, διατηρεί τη λειτουργία των μιτοχονδρίων και αυξάνει τα ενδογενή αντιοξειδωτικά.

◦ Άξονας εντέρου–εγκεφάλου: Ο διατροφικός περιορισμός μεταβάλλει το μικροβίωμα, παράγοντας μεταβολίτες που επηρεάζουν τη φλεγμονή και την παραγωγή αμυλοειδούς-β.

◦ Επαναρύθμιση βιολογικών ρυθμών: Ο χρονικός περιορισμός σίτισης συγχρονίζει τα γεύματα με τα εσωτερικά βιολογικά ρολόγια, βελτιώνοντας τον ύπνο και κάθαρση τοξινών μέσω του γλυμφατικού συστήματος.

«Ο διατροφικός περιορισμός παρέχει ποικίλες στρατηγικές για την αντιμετώπιση των βασικών παθοφυσιολογικών μηχανισμών της νόσου Αλτσχάιμερ - συσσώρευση αμυλοειδούς-β και tau, φλεγμονή, οξειδωτική βλάβη, αδυναμία αυτοφαγίας, ενεργειακή ανισορροπία και διαταραχή του ύπνου. Τα πειραματικά δεδομένα σε ζώα υποστηρίζουν ισχυρά τον προστατευτικό ρόλο του διατροφικού περιορισμού, ενώ οι πρώιμες κλινικές δοκιμές σε ανθρώπους σημειώνουν μεταβολικά και γνωστικά οφέλη.

Ωστόσο, η ασφαλής εφαρμογή του διατροφικού περιορισμού σε ασθενείς με νόσο Αλτσχάιμερ απαιτεί εξατομικευμένα πρωτόκολλα, προσοχή στον κίνδυνο υποσιτισμού των ηλικιωμένων και εκτενείς, μακροχρόνιες κλινικές μελέτες. Μελλοντική έρευνα θα πρέπει να ενσωματώσει σύγχρονες πειραματικές προσεγγίσεις για τη βελτιστοποίηση των μεθόδων διατροφικού περιορισμού ή την ανάπτυξη μορίων που μιμούνται τα οφέλη του περιορισμού θερμίδων χωρίς την ανάγκη αυστηρών διαιτητικών περιορισμών, ανοίγοντας νέους δρόμους για την πρόληψη και θεραπεία της νόσου Αλτσχάιμερ» καταλήγει η κ. Ευθυμιοπούλου.