Ένα από τα πιο διαχρονικά μυστήρια της ανθρωπότητας η νοημοσύνη: από πού προέρχεται και κατά πόσο μπορούμε να την ενισχύσουμε. Οι φιλόσοφοι το συζητούν εδώ και χιλιετίες, ενώ η επιστήμη τον τελευταίο αιώνα έχει καταβάλει αμέτρητες προσπάθειες να δώσει σαφείς απαντήσεις, ωστόσο το ερώτημα εξακολουθεί να παραμένει ανοιχτό. Τελικά παίζουν μεγαλύτερο ρόλο τα γονίδια ή η ανατροφή;
Γνωρίζουμε ότι η νοημοσύνη υπάρχει και ότι οι άνθρωποι, περισσότερο από κάθε άλλο είδος, απολαμβάνουν τις μοναδικές δυνατότητες του εγκεφάλου. Οι επιδόσεις στα τεστ νοημοσύνης τείνουν να παραμένουν σχετικά σταθερές κατά τη διάρκεια της ζωής, αλλά το IQ δεν είναι εντελώς αμετάβλητο. Μια παλαιότερη μελέτη, για παράδειγμα, έδειξε ότι οι συσχετίσεις ανάμεσα στις μετρήσεις της παιδικής ηλικίας και σε εκείνες της ενήλικης ζωής κυμαίνονται συνήθως στο 0,60–0,70, γεγονός που αφήνει σημαντικό περιθώριο για εξέλιξη και ανάπτυξη με την πάροδο του χρόνου (η απόλυτη ταύτιση είναι το 1,0).
Την ίδια στιγμή, όμως, είναι εξίσου σαφές ότι τα γονίδια παίζουν αποφασιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της νοημοσύνης, κάτι που θέτει το ερώτημα: μήπως τελικά κάποιοι άνθρωποι είναι «γεννημένοι έξυπνοι»;
Τι παίζει μεγαλύτερο ρόλο: Τα γονίδια ή η ανατροφή;
Για να κατανοήσουμε καλύτερα τη συζήτηση, ας ξεκινήσουμε με ένα λιγότερο αμφιλεγόμενο παράδειγμα: το ύψος. Κανείς δεν αμφισβητεί ότι η γενετική καθορίζει σε μεγάλο βαθμό το πόσο ψηλά θα φτάσουμε. Οι μελέτες σε δίδυμα παιδιά και οικογένειες δείχνουν σταθερά πολύ υψηλές συσχετίσεις κοντά στο 0,90, με τους πανομοιότυπους διδύμους να έχουν σχεδόν πάντα το ίδιο ανάστημα. Η γενετική, λοιπόν, καθορίζει το πλαίσιο, αλλά αυτό το πλαίσιο δεν λειτουργεί απομονωμένα· κάθε κύτταρο του σώματος ζει σε ένα δικό του μικρο-περιβάλλον και κανένα γονιδιακό «σχέδιο» δεν εφαρμόζεται απόλυτα με τον ίδιο τρόπο.
Γι’ αυτό το λόγο, η καλύτερη αναλογία για να εξηγηθεί η αλληλεπίδραση φύσης και ανατροφής είναι ότι τα γονίδια στήνουν τη σκηνή, αλλά το περιβάλλον είναι εκείνο που αποφασίζει πώς και αν θα παιχτεί το έργο. Στη νοημοσύνη, τα γονίδια μπορούν να προσφέρουν τα υλικά για ταχύτερες συνάψεις, αυξημένη πλαστικότητα και άλλα χαρακτηριστικά που ευνοούν τη γνωστική απόδοση, χωρίς όμως να εγγυώνται ότι αυτά θα αξιοποιηθούν με τον καλύτερο τρόπο.
Τι δείχνουν οι μελέτες σε δίδυμα
Οι μελέτες σε διδύμους, όπως αυτές που πραγματοποίησε ο γενετιστής Robert Plomin, αποτελούν ίσως το πιο καθαρό παράθυρο που διαθέτουμε για να κατανοήσουμε τον ρόλο της κληρονομικότητας. Η σύγκριση ομοζυγωτικών (πανομοιότυπων) διδύμων με διζυγωτικά (ετεροζυγωτικά) δίδυμα είναι ενδεικτική: αν τα πρώτοι εμφανίζουν πολύ μεγαλύτερη ομοιότητα στο IQ τους, τότε η επίδραση των γονιδίων είναι προφανής. Και πράγματι, οι σχετικές έρευνες έδειξαν ότι όσο τα παιδιά μεγαλώνουν, η γενετική επιρροή γίνεται ολοένα και ισχυρότερη.
Σε μια μεγάλη μετα-ανάλυση που περιλάμβανε περισσότερα από 11.000 ζεύγη διδύμων, οι επιστήμονες ανέφεραν ότι η κληρονομικότητα στη νοημοσύνη έφτανε το 0,82 στα πανομοιότυπα δίδυμα στην πρώιμη ενήλικη ζωή, σχεδόν διπλάσια από την αντίστοιχη τιμή στα ετεροζυγωτικά. Η ίδια έρευνα έδειξε ότι οι συσχετίσεις αυξάνονταν με την ηλικία: 0,41 στην παιδική ηλικία (9 ετών), 0,55 στην εφηβεία (12 ετών) και 0,66 στην ύστερη εφηβεία (17 ετών). Αυτό σημαίνει ότι, όσο μεγαλώνουν τα παιδιά, οι γνωστικές τους διαφορές αντικατοπτρίζουν όλο και περισσότερο τις γενετικές τους διαφορές.
Ακόμη πιο εντυπωσιακά είναι τα δεδομένα από τις σπάνιες περιπτώσεις πανομοιότυπων διδύμων που μεγάλωσαν χωριστά, σε διαφορετικές οικογένειες και διαφορετικά περιβάλλοντα. Οι συσχετίσεις στα IQ τους έφταναν συχνά το 0,70–0,80, σχεδόν ίδιες με εκείνες διδύμων που μεγάλωσαν μαζί.
Η ομοιότητα αυτή είναι εντυπωσιακή, καθώς στις επιστήμες της συμπεριφοράς είναι σπάνιο να εντοπίζονται συσχετίσεις πάνω από 0,70. Δεν είναι τυχαίο λοιπόν ότι αυτά τα ευρήματα συχνά παρουσιάστηκαν ως απόδειξη ότι η νοημοσύνη είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου γενετική. Ωστόσο, μια τέτοια ανάγνωση αγνοεί ότι ακόμη και με το ίδιο DNA, περίπου το 25–30% της διακύμανσης οφείλεται σε περιβαλλοντικούς παράγοντες, στην τύχη και στις εμπειρίες. Τα γονίδια είναι καθοριστικά, αλλά δεν εξηγούν το σύνολο της εικόνας.
Είναι τελικά κάποιοι «γεννημένοι έξυπνοι»;
Οι μελέτες σε διδύμους αποδεικνύουν ότι τα γονίδια βάζουν τις βάσεις για τη νοημοσύνη, αλλά δεν καθορίζουν μονοσήμαντα το τελικό αποτέλεσμα. Το περιβάλλον, οι συγκυρίες και οι προσωπικές επιλογές εξακολουθούν να διαμορφώνουν ένα σημαντικό μέρος του σεναρίου, σε ποσοστό που φτάνει μέχρι και το ένα τρίτο. Το DNA μάς δίνει το σχέδιο, αλλά ο τρόπος που αυτό υλοποιείται εξαρτάται από τις ευκαιρίες που θα έχουμε στην εκπαίδευση, από τους ανθρώπους που θα μας καθοδηγήσουν, από τις προκλήσεις που θα αποδεχτούμε και από τις συνήθειες που θα καλλιεργήσουμε. Ακόμη και στους πανομοιότυπους διδύμους, η νοημοσύνη διαφοροποιείται σε ποσοστό που ξεπερνά το 20% λόγω παραγόντων που βρίσκονται πέρα από το κοινό τους DNA.
