Η κοιλιοκάκη είναι μια κοινή πάθηση. «Στις δυτικές χώρες εκτιμάται ότι προσβάλλει μεταξύ 0,5 και 2,4% του πληθυσμού», δηλώνει η Pilar Esteban, επικεφαλής της Επιτροπής Διατροφής του Ισπανικού Ιδρύματος Πεπτικού Συστήματος (FEAD) και ειδικός στο Πεπτικό Σύστημα και την Κλινική Διατροφή.

Σε γενικές γραμμές, αναφέρει, «θεωρείται ότι υποδιαγιγνώσκεται, αν και στις μέρες μας δεν είναι ασυνήθιστο να τίθεται η διάγνωση λανθασμένα, συχνά χωρίς επίσημη ιατρική συμβουλή». Εκτός από την κοιλιοκάκη, υπάρχουν και άλλα παρόμοια προβλήματα υγείας που είναι σημαντικό να διαφοροποιούνται, όπως η ευαισθησία στη γλουτένη.

Ποιες είναι οι διαφορές μεταξύ των δύο; «Η κοιλιοκάκη», εξηγεί ο ειδικός, «είναι μια αυτοάνοση διαταραχή που επηρεάζει κυρίως το λεπτό έντερο και προκαλείται από την κατάποση γλουτένης σε γενετικά ευπαθείς ασθενείς».

Μπορεί να εκδηλωθεί «σε οποιοδήποτε στάδιο της ζωής, από την παιδική ηλικία έως τα γηρατειά, ακόμη και αν το άτομο έχει γενετική προδιάθεση από τη γέννηση», εξηγεί ο ειδικός. Τα γονίδια που σχετίζονται με την κοιλιοκάκη (HLA-DQ2 και HLA-DQ8) «είναι απαραίτητα για την ανάπτυξή της, αλλά δεν την αναπτύσσουν όλοι οι φορείς αυτών των γονιδίων και η εισαγωγή γλουτένης στη διατροφή, συνήθως όταν τα δημητριακά εισάγονται στα μωρά, μπορεί να προκαλέσει τη νόσο, αν υπάρχει γενετική προδιάθεση».

Επιπλέον, «γεγονότα όπως το έντονο στρες, οι λοιμώξεις, η χειρουργική επέμβαση ή η εγκυμοσύνη μπορούν να πυροδοτήσουν την κοιλιοκάκη σε οποιαδήποτε στιγμή της ζωής, ακόμη και σε εκείνους που προηγουμένως κατανάλωναν γλουτένη χωρίς προβλήματα», λέει. Δεδομένου ότι τα συμπτώματα μπορεί να είναι άτυπα, «ειδικά σε ηλικιωμένους ενήλικες, η διάγνωση μπορεί να καθυστερήσει».

Όπως εξηγεί ο ειδικός, «έχει προταθεί ότι ορισμένοι μικροοργανισμοί, τόσο βακτηριακοί όσο και ιογενείς, μπορεί να παίζουν ρόλο στην ενεργοποίηση της νόσου, είτε μέσω διασταυρούμενης αντιδραστικότητας που ξεκινά την ανοσολογική αντίδραση είτε ως άμεσοι εκλυτικοί παράγοντες της νόσου». Επομένως, «αν και η γενετική προδιάθεση αποτελεί κρίσιμο παράγοντα, η αλληλεπίδραση μεταξύ αυτών των γονιδίων, της γλουτένης και πιθανών λοιμογόνων παραγόντων καθορίζει την εκδήλωση της κοιλιοκάκης».

Τι είναι η γλουτένη και πού βρίσκεται;

Για να κατανοήσουμε καλύτερα πώς δρα η γλουτένη σε αυτούς τους ασθενείς, είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τι είναι η γλουτένη και γιατί μπορεί να έχουμε αντίδραση σε αυτήν. Όπως εξηγεί ο Esteban, «η γλουτένη είναι ένα μείγμα πρωτεϊνών που υπάρχει σε δημητριακά όπως το σιτάρι, το κριθάρι, η σίκαλη, η βρώμη (εκτός αν επισημαίνεται ειδικά ως ελεύθερη γλουτένης) και το τριτικάλε και είναι απαραίτητη για να προσδίδει ελαστικότητα και όγκο στα ψωμιά και τις ζύμες. Αποτελείται κυρίως από δύο πρωτεΐνες, τις γλουτενίνες και τις γλιαδίνες, οι οποίες όταν αναμιγνύονται με νερό σχηματίζουν ένα δίκτυο που συγκρατεί τα αέρια κατά το ψήσιμο, επιτρέποντας στα ψωμιά να φουσκώνουν και να διατηρούν το σχήμα τους.

Στα άτομα με κοιλιοκάκη, «η γλουτένη προκαλεί σημαντική βλάβη, ιδίως στο λεπτό έντερο, όπου προκαλεί ατροφία των εντερικών λαχνών, επηρεάζοντας την απορρόφηση των θρεπτικών συστατικών και αυξάνοντας την εντερική διαπερατότητα». Αυτή η δυσαπορρόφηση, αναφέρει, «μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρές διατροφικές ελλείψεις, υποσιτισμό και προβλήματα ανάπτυξης στα παιδιά», μεταξύ άλλων προβλημάτων.

Η γλουτένη σε αυτούς τους ασθενείς μπορεί επίσης να προκαλέσει

• ερπητοειδής δερματίτιδα
  κνησμώδη δερματικά εξανθήματα
• να συμβάλλει σε χρόνια φλεγμονή, η οποία επιδεινώνει τα γενικευμένα προβλήματα υγείας και προάγει την εμφάνιση άλλων αυτοάνοσων νοσημάτων.

Από την άλλη πλευρά, λέει ο ειδικός, «οι ασθενείς με κοιλιοκάκη έχουν επίσης αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης ορισμένων τύπων καρκίνου του εντέρου, εάν η νόσος δεν ελέγχεται με αυστηρή δίαιτα χωρίς γλουτένη».

Συμπτώματα της κοιλιοκάκης

Αν και η πιο εμφανής συμπτωματολογία είναι η εντερική, η συμμετοχή άλλων οργάνων είναι πολύ συχνή, οπότε έχει μεγάλη ποικιλία συστηματικών συμπτωμάτων. Τα πεπτικά συμπτώματα είναι τα πιο εμφανή και κλασικά συμπτώματα της κοιλιοκάκης και μπορεί να περιλαμβάνουν

• Χρόνια διάρροια: Δεν πρόκειται για περιστασιακή, αλλά για επίμονη διάρροια, η οποία είναι συνήθως ογκώδης, δύσοσμη και μπορεί να συνοδεύεται από λίπος (στεατόρροια).
• Κοιλιακή διάταση: Ένα αίσθημα φουσκώματος ή αυξημένων αερίων στο στομάχι, το οποίο είναι συχνά δυσάρεστο και ορατό.
• Κοιλιακός πόνος: Μπορεί να είναι γενικευμένος ή να αφορά συγκεκριμένες περιοχές της κοιλιάς.

Η κοιλιοκάκη μπορεί να επηρεάσει και άλλα μέρη του σώματος, όχι μόνο το πεπτικό σύστημα:

• Ερπητοειδής δερματίτιδα: Ένα δερματικό εξάνθημα, το οποίο είναι ιδιαίτερα ενδεικτικό της κοιλιοκάκης.
• Αναιμία λόγω έλλειψης σιδήρου: Η κόπωση, η αδυναμία και η ωχρότητα μπορεί να είναι σημάδια αναιμίας, η οποία εμφανίζεται λόγω κακής απορρόφησης του σιδήρου.
• Οστικά προβλήματα, όπως οστεοπενία ή οστεοπόρωση: Λόγω κακής απορρόφησης του ασβεστίου και της βιταμίνης D.
• Πονοκέφαλοι και κόπωση: Συμπτώματα που μπορεί να εμφανιστούν χωρίς προφανή αιτία και να επιμένουν με την πάροδο του χρόνου.

Στα παιδιά, η κοιλιοκάκη μπορεί να είναι ιδιαίτερα επιζήμια και να παρουσιαστεί ως:

• Καθυστέρηση: Αποτυχία επίτευξης των συνήθων ορόσημων ανάπτυξης.
• Απώλεια βάρους: Δύσκολο να παρατηρηθεί σε μικρά παιδιά, αλλά αισθητή σε γρήγορες περιόδους ανάπτυξης.
• Ευερεθιστότητα και αλλαγές στη συμπεριφορά: Συχνά οφείλεται σε γενική αδιαθεσία.

Διάγνωση της κοιλιοκάκης

Η διάγνωση της κοιλιοκάκης τίθεται με συνδυασμό ορολογικών εξετάσεων (αντισώματα κατά της τρανσγλουταμινάσης των ιστών, αντισώματα κατά της ενδομυϊκής ουσίας) και επιβεβαίωση με βιοψία του εντέρου, η οποία εμφανίζει τη χαρακτηριστική ατροφία των λαχνών της νόσου. Επιπλέον, θα πρέπει να επιβεβαιώνεται η κλινική και ιστολογική βελτίωση με αυστηρή δίαιτα χωρίς γλουτένη.

Θεραπεία της κοιλιοκάκης

Αν και υπάρχουν ορισμένες πειραματικές θεραπείες, η θεραπεία της νόσου είναι η «δια βίου τήρηση μιας δίαιτας χωρίς γλουτένη». Η τήρηση της δίαιτας χωρίς γλουτένη «δεν είναι εύκολη», οπότε «δεν αρκεί να δοθεί στον ασθενή ένα φύλλο οδηγιών». Συνιστάται ανεπιφύλακτα η συμμετοχή διαιτολόγου-διατροφολόγου, ο οποίος όχι μόνο συμβουλεύει τον ασθενή βραχυπρόθεσμα, αλλά πιθανότατα και μακροπρόθεσμα, διότι, όπως επισημαίνει ο Esteban, «είναι σημαντικό η απόσυρση της γλουτένης να γίνεται με παράλληλη διατήρηση μιας επαρκούς διατροφής, χωρίς διατροφικές ελλείψεις».

Οι ενώσεις ασθενών είναι πολύ δραστήριες και μπορούν να παρέχουν πόρους για να βοηθήσουν τους ασθενείς και τους συγγενείς τους (όπως εγχειρίδια ή βιβλία και, πιο πρακτικά, εφαρμογές ηλεκτρονικών υπολογιστών που μπορούν να διευκολύνουν την καθημερινή ζωή, καθώς και τα ταξίδια και τις προσωπικές σχέσεις).

Ορισμένες φορές, επισημαίνει, «είναι αναγκαία τα συμπληρώματα διατροφής (σίδηρος, βιταμίνη D, ασβέστιο, βιταμίνη Β12), συνήθως σε προσωρινή βάση και πάντα ανάλογα με τις μελέτες που πραγματοποιούνται (ανάλυση, πυκνομετρία, διατροφική μελέτη)».

Ευαισθησία στη γλουτένη: Tι είναι;

Όμως η κοιλιοκάκη δεν είναι η μόνη πάθηση που έχει συνδεθεί με τη γλουτένη. Όπως επισημαίνει ο Esteban, «σε ορισμένους ασθενείς, η συμπτωματολογία εμφανίζεται μετά την επαφή με τη γλουτένη, χωρίς να επιβεβαιώνεται η διάγνωση της κοιλιοκάκης, δηλαδή δεν υπάρχουν δωδεκαδακτυλικές αλλοιώσεις, τα αντισώματα είναι αρνητικά, οι μισοί από αυτούς έχουν μη συμβατό HLA, με γενετική κατανομή παρόμοια με του πληθυσμού αναφοράς». Αυτό είναι γνωστό ως δυσανεξία στη γλουτένη, αν και η σωστή μορφή είναι ευαισθησία στη γλουτένη.

Η κύρια διαφορά μεταξύ της κοιλιοκάκης και αυτού του προβλήματος είναι ότι «η ευαισθησία στη γλουτένη δεν προκαλεί δωδεκαδακτυλικές αλλοιώσεις ή ορολογικές μεταβολές και ορισμένοι ασθενείς δεν είναι γενετικά ευαίσθητοι στην κοιλιοκάκη». Ωστόσο, οι ασθενείς αυτοί αναφέρουν κλινικά συμπτώματα όταν προσλαμβάνουν γλουτένη από τη διατροφή.

Συμπτώματα ευαισθησίας στη γλουτένη

Τα κύρια συμπτώματα της ευαισθησίας στη γλουτένη είναι πεπτικά.

Κοιλιακός πόνος

Κοιλιακή διάταση

Διάρροια που ανταποκρίνεται σαφώς στην απόσυρση της γλουτένης, επανεμφανίζεται γρήγορα μετά την επανεισαγωγή της, χωρίς να είναι ορατή βλάβη του βλεννογόνου στη βιοψία του εντέρου.

Τι προκαλεί την ευαισθησία στη γλουτένη;

Όσον αφορά τα αίτια της ευαισθησίας στη γλουτένη, προς το παρόν, «είναι άγνωστα, ορισμένοι συγγραφείς λένε ότι ο όρος μη κοιλιοκάκη ευαισθησία στη γλουτένη είναι παραπλανητικός, καθώς δεν είναι βέβαιο ότι η γλουτένη είναι το έναυσμα των πεπτικών συμπτωμάτων των ασθενών και μπορεί να σχετίζεται με άλλα πρωτεϊνικά περιεχόμενα του σιταριού, όπως οι αναστολείς της α-αμυλάσης-τριψίνης ή οι ζυμώσιμοι υδατάνθρακες - FODMAPS», εξηγεί ο Esteban.

Θεραπεία της ευαισθησίας στη γλουτένη

Η θεραπεία αυτού του πεπτικού προβλήματος βασίζεται στην τήρηση μιας δίαιτας χωρίς γλουτένη. Αυτή είναι «απαραίτητη για τη διαχείριση της μη-κυτταρικής ευαισθησίας στη γλουτένη καθώς και της κοιλιοκάκης». Η δίαιτα αυτή περιλαμβάνει «την πλήρη εξάλειψη της γλουτένης, η οποία είναι μια πρωτεΐνη που βρίσκεται σε διάφορα δημητριακά, συγκεκριμένα στο σιτάρι, το κριθάρι, τη σίκαλη, τη βρώμη (εκτός αν επισημαίνεται ειδικά ότι δεν περιέχει γλουτένη) και το τριτικάλε».

Οι ασθενείς που ακολουθούν μια δίαιτα αυστηρά ελεύθερη γλουτένης θα πρέπει επίσης να γνωρίζουν τα πρόσθετα στα επεξεργασμένα τρόφιμα, όπως «τα γλουταμινικά, τα θειικά και τα νιτρικά άλατα», καθώς αυτά τα πρόσθετα «είναι κοινά στα επεξεργασμένα τρόφιμα και μπορούν να επιδεινώσουν τα συμπτώματα της μη-κελιακής ευαισθησίας στη γλουτένη, προκαλώντας αντιδράσεις παρόμοιες με εκείνες του συνδρόμου ευερέθιστου εντέρου (IBS)». Ως εκ τούτου, ο ειδικός συνιστά στους ασθενείς αυτούς να «αποφεύγουν επίσης αυτά τα πρόσθετα, καθώς αυτό μπορεί να βοηθήσει στον έλεγχο των συμπτωμάτων».

Τι συμβαίνει εάν οι ασθενείς με ευαισθησία στη γλουτένη καταναλώνουν γλουτένη; Όπως αναφέρει ο εμπειρογνώμονας, «η πιθανότητα οι ασθενείς με μη κοιλιοκάκη ευαισθησία στη γλουτένη να μπορούν να ανεχθούν τη γλουτένη σε μικρές ποσότητες είναι υπό μελέτη και απαιτεί καλά σχεδιασμένη έρευνα». Αν και η κατανάλωσή της σε αυτούς τους ασθενείς «δεν συνεπάγεται αυτοάνοση ή αλλεργική αντίδραση που χαρακτηρίζει την κοιλιοκάκη ή την αλλεργία στο σιτάρι, η κατανάλωση γλουτένης προκαλεί σημαντικά και δυσάρεστα συμπτώματα σε άτομα με κοιλιοκάκη», συμπληρώνει.