Στην Ευρώπη, σχεδόν ένας στους δέκα ανθρώπους άνω των 70 ετών πάσχει από άνοια, ενώ οι ειδικοί εκτιμούν ότι μέχρι το 2050 το ποσοστό αυτό μπορεί να τριπλασιαστεί, καθώς το προσδόκιμο ζωής συνεχώς αυξάνεται. Η ασθένεια οδηγεί σταδιακά σε απώλεια της μνήμης, της αυτονομίας και της ικανότητας να ανταποκρίνεται κανείς στις καθημερινές του ανάγκες και σε αρκετές περιπτώσεις συνοδεύεται και από σωματική φθορά. Όταν η άνοια φτάσει σε προχωρημένο στάδιο, οι ασθενείς χρειάζονται συνήθως ολοκληρωμένη και διαρκή φροντίδα.
Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει διαθέσιμα τα πρώτα φάρμακα που φαίνεται να επιβραδύνουν ελαφρά την εξέλιξη της νόσου Αλτσχάιμερ (της πιο συχνής αιτίας άνοιας) όταν χορηγούνται στα αρχικά στάδια. Ωστόσο, τα σκευάσματα αυτά δεν έχουν ακόμη εγκριθεί στην Ελβετία και, σε κάθε περίπτωση, απευθύνονται σε περιορισμένο αριθμό ασθενών.
Παράλληλα, αναπτύχθηκαν τα λεγόμενα «exergames» (βιντεοπαιχνίδια που συνδυάζουν πνευματικές δραστηριότητες με σωματική άσκηση), τα οποία αποτελούν μια χαμηλού κινδύνου εναλλακτική ή συμπληρωματική προσέγγιση. Ήδη από το 2021, μελέτη με τη συμμετοχή ερευνητών από το Ομοσπονδιακό Πολυτεχνείο Ζυρίχης (ETH) είχε δείξει ότι αυτού του είδους η εκπαίδευση μπορεί να βελτιώσει όχι μόνο τις γνωστικές και σωματικές ικανότητες, αλλά και την ποιότητα ζωής ανθρώπων με σοβαρή άνοια.
Δύο νέες μελέτες του ίδιου πανεπιστημίου έρχονται τώρα να επιβεβαιώσουν ότι τα «exergames» είναι αποτελεσματικά ακόμη και σε άτομα με ήπια γνωστική διαταραχή, δηλαδή στο στάδιο που προηγείται της άνοιας. «Δεν είδαμε μόνο βελτίωση στις γνωστικές επιδόσεις των συμμετεχόντων, αλλά καταγράψαμε και ουσιαστικές αλλαγές στη δομή του εγκεφάλου τους», εξηγεί ο Patrick Manser, ο οποίος συνεχίζει σήμερα την έρευνά του στο Karolinska Institute στη Στοκχόλμη. Οι δύο μελέτες βασίστηκαν στη διδακτορική του διατριβή στο ETH Zurich και έρχονται να ενισχύσουν τα συμπεράσματα της μελέτης του 2021.
Εκπαίδευση για νου και σώμα
Στο πλαίσιο των δύο μελετών, οι ερευνητές εξέτασαν περίπου 40 άτομα με ήπια γνωστική διαταραχή, με μέση ηλικία τα 73 έτη. Οι συμμετέχοντες εκπαιδεύονταν στο σπίτι για περίπου 25 λεπτά την ημέρα, πέντε φορές την εβδομάδα και για συνολικό διάστημα τριών μηνών. Η εκπαίδευση γινόταν μέσω ενός συστήματος που περιλάμβανε μια οθόνη με το λογισμικό του παιχνιδιού και ένα ειδικό δάπεδο με τέσσερα πεδία, το οποίο κατέγραφε τις κινήσεις των ποδιών τους.
Οι ασκήσεις ζητούσαν από τους συμμετέχοντες να εκτελέσουν συγκεκριμένες κινήσεις ώστε να λύσουν τα προβλήματα που εμφανίζονταν στην οθόνη. Για παράδειγμα, έπρεπε να διαβάσουν μια λίστα με ψώνια και, ανάλογα με το προϊόν που προβαλλόταν, να πατήσουν δεξιά ή αριστερά για να δηλώσουν αν περιλαμβανόταν στη λίστα ή όχι. «Με τέτοιου είδους δραστηριότητες μπορούμε να εξασκήσουμε λειτουργίες που συνήθως επιδεινώνονται στους ασθενείς με άνοια, όπως η προσοχή, η μνήμη και οι οπτικοχωρικές δεξιότητες», τονίζει ο Manser.
Αμέσως μετά το τέλος των ασκήσεων, οι συμμετέχοντες έκαναν για λίγα λεπτά αργή και ελεγχόμενη αναπνοή, με σκοπό να ρυθμίσουν το αυτόνομο νευρικό τους σύστημα μέσω διέγερσης του πνευμονογαστρικού νεύρου και να ενεργοποιήσουν περιοχές του εγκεφάλου που εμπλέκονται στις γνωστικές διεργασίες. Με τον τρόπο αυτό, οι ερευνητές επιδίωκαν να ενισχύσουν ακόμη περισσότερο την αποτελεσματικότητα της εκπαίδευσης.
Σημαντική βελτίωση στη μνήμη
Η πρώτη μελέτη κατέγραψε σαφείς βελτιώσεις τόσο στη μνήμη όσο και στη συνολική πνευματική απόδοση των συμμετεχόντων. Οι βελτιώσεις αυτές δεν περιορίστηκαν σε στατιστικά δεδομένα, αλλά είχαν και ουσιαστικό αντίκτυπο στην καθημερινή ζωή: στις αγορές, στις κοινωνικές επαφές και στη διαχείριση του άγχους. Πολλοί ανέφεραν ότι ένιωθαν πιο δραστήριοι, με καθαρότερο μυαλό και μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση. Αντίθετα, η ομάδα ελέγχου που συνέχισε τις καθιερωμένες θεραπείες παρουσίασε επιδείνωση της κατάστασης, κάτι που αντανακλά τη φυσιολογική πορεία της νόσου.
Τα ευρήματα αυτά είναι ιδιαίτερα ενθαρρυντικά για άτομα που εμφανίζουν τα πρώτα σημάδια άνοιας αλλά και για τις οικογένειές τους. «Ελπίζουμε ότι με στοχευμένη εκπαίδευση μέσω exergames θα καταφέρουμε να επιβραδύνουμε και να περιορίσουμε τα συμπτώματα της άνοιας», σημειώνει ο καθηγητής Eling D. de Bruin, επικεφαλής της μελέτης και ερευνητής στο ETH Zurich και στο Πανεπιστήμιο Εφαρμοσμένων Επιστημών Ανατολικής Ελβετίας (OST).
Δομικές αλλαγές στον εγκέφαλο
Η δεύτερη μελέτη εξέτασε αν οι βελτιώσεις στη γνωστική λειτουργία αντανακλώνται και στον εγκέφαλο. Οι μαγνητικές τομογραφίες έδειξαν ότι σε όσους συμμετείχαν στην εκπαίδευση αυξήθηκε ο όγκος του ιππόκαμπου (μιας περιοχής που παίζει καθοριστικό ρόλο στη μνήμη) και του θαλάμου. Παρατηρήθηκαν επίσης θετικές αλλαγές στον πρόσθιο φλοιό του προσαγωγίου, καθώς και μικρές βελτιώσεις στον προμετωπιαίο φλοιό. Στην ομάδα ελέγχου, αντίθετα, οι ίδιες περιοχές εμφάνισαν μείωση του όγκου τους.
«Οι περιοχές αυτές είναι κρίσιμες για την εμφάνιση νευροεκφυλιστικών παθήσεων, ενώ η συρρίκνωση του ιππόκαμπου θεωρείται πρώιμο σημάδι άνοιας», εξηγεί ο de Bruin. Το γεγονός ότι οι ερευνητές κατέγραψαν δομικές αλλαγές μέσα σε μόλις 12 εβδομάδες αποτελεί, όπως λέει, εντυπωσιακή απόδειξη της πλαστικότητας του εγκεφάλου, ακόμη και σε άτομα που βρίσκονται στα αρχικά στάδια της νόσου.
Οι αλλαγές που παρατηρήθηκαν στον ιππόκαμπο και τον θάλαμο συνδέθηκαν με καλύτερες επιδόσεις στη μνήμη και στη σκέψη, κάτι που αποτελεί μια πρώτη ένδειξη ότι αυτού του είδους η εκπαίδευση μπορεί να έχει αιτιώδη, τροποποιητική επίδραση στην πορεία της άνοιας. «Τα αποτελέσματά μας μάς κάνουν αισιόδοξους για το μέλλον. Ωστόσο, για να διαπιστωθεί αν η εξατομικευμένη εκπαίδευση μέσω παιχνιδιών μπορεί πράγματι να καθυστερήσει ή ακόμη και να αποτρέψει την εμφάνιση άνοιας, απαιτούνται μελέτες μεγαλύτερης διάρκειας. Ήδη έχουν δρομολογηθεί ερευνητικά προγράμματα προς αυτή την κατεύθυνση», καταλήγει ο de Bruin.
