Σε όλες σχεδόν τις χώρες και σε κάθε ιστορική περίοδο, οι γυναίκες ζουν περισσότερο από τους άνδρες. Παρότι οι ιατρικές εξελίξεις και οι βελτιωμένες συνθήκες ζωής έχουν μειώσει τη διαφορά σε ορισμένα μέρη, νέα ευρήματα δείχνουν ότι η ανισότητα αυτή έχει βαθιές εξελικτικές ρίζες και δύσκολα θα εξαλειφθεί. Παρόμοια μοτίβα παρατηρούνται και σε πολλά είδη ζώων, γεγονός που δείχνει ότι οι αιτίες της μακροζωίας δεν περιορίζονται στον σύγχρονο τρόπο ζωής.
Μια ομάδα επιστημόνων από το Ινστιτούτο Ανθρωπολογίας της Εξελικτικής Βιολογίας Max Planck στη Λειψία, σε συνεργασία με 15 ερευνητές από όλο τον κόσμο, πραγματοποίησε τη μεγαλύτερη και πιο λεπτομερή ανάλυση που έχει γίνει μέχρι σήμερα για τις διαφορές στο προσδόκιμο ζωής μεταξύ αρσενικών και θηλυκών θηλαστικών και πτηνών. Τα αποτελέσματα ρίχνουν νέο φως σε ένα από τα πιο επίμονα ερωτήματα της βιολογίας: γιατί τα δύο φύλα γερνούν με διαφορετικούς ρυθμούς;
Χρωμοσώματα και μακροζωία
Στα περισσότερα θηλαστικά, τα θηλυκά ζουν περισσότερο. Για παράδειγμα, οι θηλυκοί μπαμπουίνοι και οι γορίλες συχνά ξεπερνούν τα αρσενικά σε ηλικία. Όμως το μοτίβο αυτό αντιστρέφεται σε άλλα είδη, όπως είναι πολλά πτηνά, ερπετά και έντομα, όπου τα αρσενικά έχουν μεγαλύτερη διάρκεια ζωής.
Μια πιθανή εξήγηση, γνωστή ως «υπόθεση του ετερογαμετικού φύλου», συνδέει αυτή τη διαφορά με τα φυλετικά χρωμοσώματα. Ειδικότερα, τα θηλυκά των θηλαστικών διαθέτουν δύο Χ χρωμοσώματα, ενώ τα αρσενικά έχουν ένα Χ και ένα Υ. Η ύπαρξη δύο Χ χρωμοσωμάτων φαίνεται να προστατεύει τα θηλυκά από βλαβερές μεταλλάξεις και να συμβάλλει στη μακροζωία τους. Από την άλλη, στα πτηνά, το σύστημα είναι αντίστροφο, με τα θηλυκά να είναι το ετερογαμετικό φύλο.
Αναλύοντας δεδομένα από περισσότερα από 1.100 είδη θηλαστικών και πτηνών που ζουν σε ζωολογικούς κήπους παγκοσμίως, οι ερευνητές εντόπισαν εντυπωσιακές τάσεις που ενίσχυσαν αυτή την υπόθεση. Στα περισσότερα θηλαστικά (72%), τα θηλυκά ζούσαν κατά μέσο όρο 12% περισσότερο. Αντίθετα, στα περισσότερα είδη πτηνών (68%), τα αρσενικά είχαν περίπου 5% μεγαλύτερη διάρκεια ζωής.
Ωστόσο, οι εξαιρέσεις ήταν πολλές. «Ορισμένα είδη εμφάνισαν το αντίθετο από το αναμενόμενο», εξήγησε η επικεφαλής ερευνήτρια Johanna Stärk. «Για παράδειγμα, σε πολλά αρπακτικά πτηνά, τα θηλυκά είναι και μεγαλύτερα σε μέγεθος και ζουν περισσότερο από τα αρσενικά. Άρα τα χρωμοσώματα αποτελούν μόνο ένα μέρος της εξήγησης».
Πώς το ζευγάρωμα και η ανατροφή επηρεάζουν τη διάρκεια ζωής
Πέρα από τη γενετική, σημαντικό ρόλο φαίνεται να παίζουν και οι αναπαραγωγικές στρατηγικές. Μέσω της σεξουαλικής επιλογής, τα αρσενικά αναπτύσσουν εντυπωσιακά χαρακτηριστικά, όπως έντονο χρωματισμό, όπλα ή μεγαλύτερο σώμα, που αυξάνουν τις πιθανότητες αναπαραγωγής αλλά μειώνουν το προσδόκιμο ζωής.
Η νέα μελέτη επιβεβαίωσε αυτή τη θεωρία: στα πολυγαμικά θηλαστικά, όπου τα αρσενικά ανταγωνίζονται έντονα, πεθαίνουν συνήθως νωρίτερα από τα θηλυκά. Αντίθετα, πολλά πτηνά είναι μονογαμικά, κάτι που μειώνει τον ανταγωνισμό και συνδέεται με μεγαλύτερη διάρκεια ζωής για τα αρσενικά. Συνολικά, οι μικρότερες διαφορές παρατηρήθηκαν στα μονογαμικά είδη, ενώ η πολυγαμία και οι έντονες σωματικές διαφορές σχετίζονταν με πλεονέκτημα για τα θηλυκά.
Η γονική φροντίδα φαίνεται επίσης να συμβάλλει. Οι επιστήμονες εντόπισαν στοιχεία ότι το φύλο που επενδύει περισσότερο στην ανατροφή των μικρών (στα θηλαστικά συνήθως τα θηλυκά) τείνει να ζει περισσότερο. Σε είδη με μεγάλη διάρκεια ζωής, όπως τα πρωτεύοντα, αυτό αποτελεί εξελικτικό πλεονέκτημα, καθώς οι θηλυκές επιβιώνουν μέχρι οι απόγονοί τους να γίνουν ανεξάρτητοι ή ώριμοι.
Τι ισχύει για τα ζώα σε αιχμαλωσία
Μια παλαιότερη θεωρία υποστηρίζει ότι οι περιβαλλοντικές πιέσεις, όπως οι θηρευτές, οι ασθένειες και οι ακραίες καιρικές συνθήκες, ευθύνονται για τις διαφορές ανάμεσα στα φύλα. Για να το ελέγξουν, οι επιστήμονες μελέτησαν ζώα που ζουν σε ζωολογικούς κήπους, όπου οι κίνδυνοι αυτοί είναι περιορισμένοι.
Παρ’ όλα αυτά, οι διαφορές στη διάρκεια ζωής παρέμειναν. Η σύγκριση των δεδομένων από άγριους και αιχμάλωτους πληθυσμούς έδειξε ότι, αν και οι αποκλίσεις ήταν μικρότερες στα ζώα υπό αιχμαλωσία, σπάνια εξαφανίζονταν εντελώς. Το ίδιο ισχύει και για τους ανθρώπους: η καλύτερη ιατρική περίθαλψη και οι βελτιωμένες συνθήκες ζωής μπορεί να μειώσουν τη διαφορά ανάμεσα σε άνδρες και γυναίκες, αλλά δεν την εξαλείφουν.
