Στην μικρή πόλη Dayaha, στην περιοχή Sanaag της Σομαλιλάνδης (μιας αυτόνομης περιοχής της Σομαλίας), ο Salaban Salad Muse έχει χτίσει ολόκληρη τη ζωή του γύρω από το λιβάνι. Είναι έμπειρος συλλέκτης ρητίνης από δέντρα Boswellia, ένα επάγγελμα που περνά από γενιά σε γενιά. Κάθε χρόνο κατασκηνώνει για τρεις έως έξι μήνες σε μια σπηλιά κοντά στη γη που ανήκει στην οικογένειά του εδώ και γενιές. Καθημερινά επιθεωρεί τα δέντρα, ελέγχει τον φλοιό για παράσιτα, καθαρίζει το έδαφος και φροντίζει νεαρά δενδρύλλια που έχει φυτέψει ο ίδιος.
Ωστόσο, το μέλλον αυτών των δασικών εκτάσεων, και κατ’ επέκταση το εισόδημα χιλιάδων συλλεκτών, κρέμεται από μια κλωστή. Καθώς τα δέντρα εξασθενούν, ολόκληρη η τοπική αλλά και παγκόσμια αλυσίδα του λιβανιού αναγκάζεται να επανεξετάσει τον τρόπο παραγωγής, ιχνηλασιμότητας και εμπορίας αυτού του πολύτιμου αγαθού.
Το λιβάνι είναι παγκοσμίως γνωστό από τη Βίβλο ως ένα από τα δώρα των Μάγων, μαζί με τον χρυσό και τη σμύρνα. Χρησιμοποιείται εδώ και χιλιετίες στην ινδική και κινεζική ιατρική και αποτελεί ένα από τα αρχαιότερα εμπορεύματα της παγκόσμιας ιστορίας. Σήμερα, είναι βασικό συστατικό της βιομηχανίας ευεξίας, αξίας 5,6 τρισ. δολαρίων, χρησιμοποιούμενο σε θυμιάματα για διαλογισμό, θεραπευτικές πρακτικές και, φυσικά, στις καθιερωμένες τελετουργίες της Καθολικής και Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Για τους συλλέκτες της Σομαλιλάνδης, όμως, το λιβάνι δεν είναι σύμβολο, αλλά μέσο επιβίωσης. Η περιοχή του Κέρατος της Αφρικής, Σομαλιλάνδη, Σομαλία, Αιθιοπία και Σουδάν, αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους παγκόσμιους τόπους παραγωγής.
Σήμερα, όμως, οι τοπικές εντάσεις, οι χαμηλές αμοιβές, η έλλειψη ρυθμιστικού πλαισίου και η αυξανόμενη διεθνής ζήτηση πιέζουν πολλούς συλλέκτες να «τραυματίζουν» τα δέντρα σε μη βιώσιμα επίπεδα.
Το λιβάνι και το δέντρο Boswellia
Το λιβάνι προέρχεται από διάφορα υποείδη του δέντρου Boswellia, ενός ανθεκτικού δέντρου της ερήμου με λεπτό φλοιό, που συχνά φυτρώνει σε βραχώδεις πλαγιές. Η συλλογή γίνεται με τη μέθοδο της χάραξης (tapping): μικρές τομές στον φλοιό επιτρέπουν στη ρητίνη να αναβλύσει, να σκληρύνει σε «δάκρυα» και στη συνέχεια να συλλεχθεί. Παραδοσιακά, οι τομές γίνονταν με φειδώ. Σήμερα, όμως, πολλά δέντρα χαράσσονται υπερβολικά, με αποτέλεσμα σοβαρές και μακροχρόνιες βλάβες.
Σύμφωνα με έκθεση του 2022, ένα δέντρο μπορεί να χρειαστεί πάνω από δέκα χρόνια για να ανακάμψει από τέτοια καταπόνηση.
Παράλληλα, τα δέντρα πλήττονται και από άλλους παράγοντες: την κλιματική αλλαγή, επιδημίες ξυλοφάγων εντόμων και την έλλειψη φυσικής αναγέννησης. Μελέτη του 2019 στο περιοδικό Nature έδειξε ότι πληθυσμοί του είδους Boswellia papyrifera σε Αιθιοπία και Σουδάν καταρρέουν, με πάνω από το 75% να στερείται νεαρών δέντρων. Η φυσική αναγέννηση έχει ουσιαστικά εκλείψει εδώ και δεκαετίες, λόγω υπερβόσκησης, πυρκαγιών και ανεξέλεγκτης συλλογής. Η μελέτη προέβλεψε ότι μέσα σε 20 χρόνια η παραγωγή λιβανιού θα μειωθεί κατά 50%.
Παρότι τα δεδομένα για τη Σομαλιλάνδη είναι περιορισμένα λόγω των τοπικών συνθηκών, οι ειδικοί συμφωνούν ότι το λιβάνι απειλείται σοβαρά. Η Anjanette DeCarlo, ιδρύτρια του προγράμματος Save The Frankincense, τονίζει ότι η κατάσταση διαφέρει ανά περιοχή, ανάλογα με παράγοντες όπως η βόσκηση, τα ακραία καιρικά φαινόμενα και η εντατική χάραξη. Η οργανωμένη φύτευση Boswellia θα μπορούσε να προσφέρει μακροπρόθεσμη λύση, αν και ενέχει κινδύνους, όπως συγκρούσεις για γη και νερό.
Λιβάνι, διαφάνεια και βιωσιμότητα
Το οικονομικό σκέλος του προβλήματος είναι εξίσου κρίσιμο. Ενώ στη Δύση το λιβάνι μπορεί να πωλείται έως και 60–100 δολάρια το κιλό, οι συλλέκτες στη Σομαλιλάνδη λαμβάνουν συνήθως μόλις 2–5 δολάρια, περίπου το 3% της τελικής αξίας. Η παγκόσμια αγορά λιβανιού αποτιμήθηκε στα 363 εκατ. δολάρια το 2023 και αναμένεται να σχεδόν διπλασιαστεί έως το 2032.
Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, νέες πρωτοβουλίες επιχειρούν να φέρουν διαφάνεια και βιωσιμότητα. Η εταιρεία Dayaxa Frankincense Export Company (DFEC) ανέπτυξε ψηφιακά εργαλεία ιχνηλασιμότητας, καταγράφοντας πότε και πού συλλέγεται κάθε παρτίδα, καθώς και την υγεία των δέντρων μέσω γεωεντοπισμένων δεδομένων. Από το 2023 έως το 2024, περισσότερα από 8.000 άτομα συμμετείχαν πιλοτικά στο πρόγραμμα, με χιλιάδες δέντρα να παρακολουθούνται συστηματικά.
Οι ειδικοί επισημαίνουν ότι τέτοιες λύσεις μπορούν να ενδυναμώσουν τους ίδιους τους συλλέκτες και να προσφέρουν στους αγοραστές τη δυνατότητα να επενδύσουν στη βιωσιμότητα. Παράλληλα, τονίζεται ότι η ζήτηση για «υπεύθυνο» λιβάνι πρέπει να ενισχυθεί. Η Εκκλησία, αν και καταναλώνει μόλις το 5% της παγκόσμιας παραγωγής, θα μπορούσε, λόγω της ηθικής και συμβολικής της ισχύος, να διαδραματίσει καθοριστικό ρόλο.
Το λιβάνι δεν είναι απλώς ένα άρωμα. Είναι δέντρα, τοπία και άνθρωποι που εργάζονται σκληρά για να το φέρουν στον κόσμο. Και η προστασία τους, μας αφορά όλους.
